چکیده

روستاها سکونتگاههاي ویژه اي هستند که از نظم اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی و کالبدي خاصی پیروي میکنند اما امروزه بسیاري از آنها دستخوش مسائلی چون تخریب بافتهاي کهن و با ارزش، کاهش کیفیت زندگی، مخدوش شدن هویت فرهنگی ساکنین و تشدید تخلیه بافتهاي روستایی شده اند. همچنین روستاها با وجود داشتن منابع طبیعی پایه کشاورزي با مسائلی چون فقر، بیکاري، پایین بـودن نـرخ بهره وري در بخش کشاورزي و تولیدات روستایی و تخریب منابع طبیعی روبرو هستند که این مسائل توسعه روستا و ایجاد اشتغال پایدار را تا حدي ناممکن ساخته و لزوم توجه به گزینه هاي اقتصادي دیگر مانند گردشگري را مطرح می سازد.

مقدمه:

روستاها با وجود داشتن منابع طبیعی پایه کشاورزي، بـا مسـائل فراوانـی مثـل فقـر، بیکـاري، پـایین بـودن نـرخ بهره وري در بخش کشاورزي و تولیدات روستایی از یک سو و تخریب منابع طبیعی از سوي دیگر روبـرو هسـتند. این مسئله توسعه روستاها و ایجاد اشتغال پایدار در آنها را تا حدي ناممکن سـاخته اسـت و لـزوم توجـه بـه راه حلها و گزیدارهاي دیگر اقتصـادي مثـل گردشـگري را بـراي کمـک بـه توسـعه روسـتاها بـا هزینـه کـم مطـرح می سازد

ایجاد یک محیط سالم در نواحی روستایی یکی از مهمترین مسائل محیطی است که نه تنها در سیاست های توسعه روستایی، بلکه در سیاست های سرزمینی نیز اهمیت فراوانی دارد. در این راستا، لزوم توجه به الگویی از سکونتگاه زیستی که از پایداری لازم در توسعه برخوردار باشد و در همه زمینه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاست و زیست محیطی به بهترین وجه به کار گرفته شود بیش از پیش احساس می گردد. الگوی بوم روستا به عنوان یکی از رویکردهای نوظهور در توسعه ی پایدار روستایی در سطح محلی است که می تواند نقش موثری در حفظ محیط زیست طبیعی و ارتقای کیفیت زندگی در سکونت گاه های روستایی کشور داشته باشد

مسکن روستایی که حدود یک سوم از جمعیت کل کشور را در خود جاي داده است، داراي ویژگیهاي کالبدي مختلفی است که تحت تأثیر عوامل اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی و محیطی مختلف و در پاسخ به مجموعه نیازهاي زیست بوم روستا شکل گرفته است. در شکل گیري خانه روستایی دو رکن اصلی معمار و بهره بردار نقش اساسی دارند، از این رو مشارکت معمار ماهر با اهالی روستا، در شکل گیري خانه مطلوب روستایی نقش به سزایی دارد

ساده‌ترین تعریف معماری روستایی، سکونت گاهی است که جمعیت روستایی کشور در آن زندگی می‌کنند و نوع معماری که در این سکونت گاها می‌شود معماری روستایی است؛ در مورد طبقه بندی انواع معماری روستایی یکی از رایج‌ترین طبقه بندها بر مبنای پهنه‌های اقلیمی است؛ چیزی که بسیار شایع است. معمولاً بر این اساس وقتی گونه‌های مختلف طبقه بندی می‌شوند امکان مقایسه و بررسی تفاوت‌ها و شباهت‌هایشان کار ساده‌ای می‌شود، اما بنظر من این تنها نوع طبقه بندی نیست بلکه معماری مناطق مختلف را بجز شرایط اقلیمی یا پهنه بندی اقلیمی به گونه‌های دیگری هم می‌شود طبقه بندی کرد؛ اگر ما یک پهنه بندی فرهنگی داشته باشیم معماری این پهنه‌های مختلف با هم قابل مقایسه خواهد بود. یکی از نمونه‌ها و مصادیق پهنه بندی فرهنگی را می‌توان معماری روستایی کوچ نشین یا کسانی که سابقه عشایری داشته و یا هنوز دارند، نامید؛ این به وضوح با معماری روستایی مناطق یکجا نشین در همه زمینه‌ها تفاوت دارد. پرداختن به معماری روستا، بستگی به این موضوع دارد که چشم‌انداز آینده روستا را ببینیم، پرداختن به معماری روستا، وضعیت فعلی، گذشته و چشم انداز آتی آن مستقیماً با این مسئله مرتبط است که ما چشم انداز آینده روستا را در کشورمان چطور می‌بینیم، در برنامه‌های توسعه‌ای چطور با آن برخورد کرده‌ایم، در حال حاضر چه اتفاقاتی در مورد مسئله روستا در جریان است و گذشته‌اش چگونه بوده و … نمی‌شود بدون توجه به اتفاقات اقتصادی و اجتماعی و سیاسی، تحلیلی از وضع موجود معماری روستاها داشته باشیم و آینده‌اش را ترسیم کنیم.

سبک زندگی در روستاها

وقتی می گوییم معماری روستایی یعنی معماری مبتنی بر بستر روستا و وقتی می‌شود بستر روستا، یعنی مبتنی بر بوم و مبتنی بر ساختارهایی که با زندگی شهری کمی متفاوت است که در این صورت از اصولی برخوردار می‌شود.  بوم ” یکی از واژه‌هایی است که مباحث فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و از همه مهمتر مبحث مکانی و بعد مکان و زمان را هم در برمی گیرد. تهدیدها و فرصت‌هایی که ما در زندگی‌های شهری دچار آن هستیم این است که وابستگی به زیست‌بوم دست خوش تغییر قرار می‌گیرد. هر تغییری در سبک زندگی، تغییر در رفتارها را هم به وجود می‌آورد. روستاهای ما نیز امروزه به دو شکل بومی و غیربومی تبدیل شده است و این‌گونه تغییرات زیست بومی، بر رفتارها هم تأثیر می‌گذارد و به مرور، اصالت روستایی را از بین می‌برد و نوع نگاه به روستا هم دستخوش تغییر می‌شود. یکی دیگر از فرصت‌هایی که باید به آن توجه کرد این است که معماری بومی ما مبتنی بر شرایط بوده است. حال که تغییر در سبک زندگی در روستاها رخ داده است، باید ساختارهایی هم برای آن فراهم کرد. شاید مهمترین بخشی که در روستاها اتفاق می افتد این است که ما از بیرون به درون روستا وارد می‌شویم و دخالت‌هایی در محیط روستایی انجام می‌دهیم و در قالب قوانین و ضوابط اعمال نظرهایی می‌کنیم که به نظر خودمان مطلوب است در صورتی که نه تنها اینطور نیست بلکه داریم معضلات جدیدی برای آن ایجاد می‌کنیم.

امروزی شدن روستاها

هرچند هنوز هستند روستا‌هایی که زندگی صنعتی و تاثیرات زندگی شهری آنها را متحول نکرده است، اما زندگی روستایی با تمام زیبایی‌هایش رو به سوی تحول دارد. اگرچه هنوز میان شهر و روستا تفاوت‌های بارزی وجود دارد، اما سبک زندگی روستاییان در حال تغییر است و با شتابی روز افزون از گذشته‌ها فاصله می‌گیرد.

حالا در برخی روستاها خیلی از سبک‌های زندگی شهری وارد شده، آنقدر که برای قدیمی‌ها کمتر چیز آشنایی از گذشته بر جای مانده است. برای کسانی هم که راه شهر را پیش گرفتند و سالیان دراز دور از روستایشان بوده‌اند، شاید باور دیدن روستای کودکی‌هایشان کمی ‌دشوار باشد.

ویژگی‌های شیوه زندگی روستایی در دوره‌های گذشته اجازه نمی‌داد تا پدیده سبک زندگی به معنایی که در شهر دیده می‌شود به وجود آید. اما با رشد فرآیند شهرنشینی یا همان شهری شدن در روستا‌ها نیز سبک زندگی در حال شکل‌گیری است.

تغییر شکل خانه‌های روستایی

زمانه که تغییر کرد و همه چیز رو به جلو رفت، شکل خانه‌های روستا نیز تغییر یافت و کم‌کم با مصالح و مواد ساختمانی مدرن ساخته شد. خانه‌های روستایی که زمانی نشان از سنت‌های روستاییان و سبک زندگی آنان داشت، حالا انگار نه شبیه خانه روستایی مانند گذشته‌هاست و نه کاملا شبیه خانه‌های مدرن شهری.

نه‌تنها شهرنشینان، بلکه حتی نسل‌های امروزی روستا نیز با توجه به تغییراتی که در روستاها در نتیجه توسعه امکانات و خدمات رفاهی و تغییر شیوه یا سبک زندگی روستایی رخ داده است، کمتر قادر به تفکیک مفهوم خانه روستایی خود از خانه شهری هستند، اگرچه همچنان تفاوت‌های بارزی بین شهر و روستا وجود دارد.

خانه روستایی مدرن تلفیق و ترکیب ناهماهنگ، نامتوازن و ناهمخوانی از خانه روستایی سنتی، خانه شهری و چادر و کپر عشایری است. یعنی نه خانه شهری، نه چادرعشایری و نه خانه روستایی سنتی است.

اما این تغییرات تنها در شکل و قیافه خانه‌ها خلاصه نشده است. با تغییر سبک زندگی و محیط خانه، روابط درون خانه‌ها و خانواده‌ها نیز دست نخورده نمانده است. روابط و ارزش‌های بورژوایی بتدریج بر روستا‌ها غلبه یافته، به گونه‌ای که شهری شدن به مثابه نوعی ارزش بر روستا حاکم شده است.

ورود تکنولوژی شهری به جوامع روستایی، تغییرات زیادی در این جوامع ایجاد کرد. به عنوان مثال زمانی که ابزاری نظیر تراکتور وارد زندگی روستایی شد نیاز به عریض شدن جاده‌ها و تغییر شکل درها و بناها همچون اضافه شدن انبار به ساختمان‌ها و در نتیجه تغییر شکل خانه‌ها شد.

در گذشته میان ناحیه‌ای که روستا در آنجا قرار داشت و معماری سنتی نوعی رابطه خاص وجود داشت. به عنوان نمونه در مناطق کویری اغلب خانه‌ها از گل و خاک ساخته می‌شد. اما اکنون تا حدودی سبک معماری شهری در خانه‌سازی و زندگی روستا‌ها که در گذشته معماری خاص خود را داشت، نفوذ و آن را متحول کرده است.

ورود تکنولوژی به روستا

زمان می‌گذرد و با پیشرفت علم و پیدایش تکنولوژی، زندگی روستایی نیز رنگ و بوی دیگری می‌یابد. سبک زندگی در روستا حالا مثل بسیاری از جنبه‌های زندگی آدم‌های امروزی تغییر کرده و حالا به چشم روستا، شهر نمادی برای امروزی شدن است.

بسیاری از عناصر زندگی شهری در زندگی روستایی راه یافته است. حالا دیگر زن روستایی تقریبا از همان ابزاری استفاده می‌کند که زن شهرنشین در خانه‌اش دارد.

حالا در خانه زن روستایی جای جارو دستی را جارو برقی، جای پشتی را مبلمان و شاید جای سفره روی زمین را میز ناهارخوری البته نه در شکلی کاملا مدرن پرکرده است. دیگر بوی نان محلی در کوچه پس‌کوچه‌های روستا به مشام نمی‌رسد و انگار نان‌های ماشینی، سفره‌های خانه‌های روستایی را رونق می‌دهد.در کنار همه این تغییرات اضافه شدن برق، گاز، تلفن، مدرسه و بیمارستان همگی اجزایی از عناصر زندگی شهری است که زندگی روستایی را متحول و آن را به زندگی شهری نزدیک‌تر کرد.

توسعه همه جانبه روستایی

کاهش مهاجرت ها و تقویت زندگی روستایی به توسعه و گسترش زیرساخت ها نیاز دارد تا مردم این مناطق از امکانات استفاده کرده و قصد مراجعه به مراکز شهرها را نداشته باشند.

ارائه خدمات به مردم این مناطق ضرورت دارد ولی باید این کارها زیرساخت و اصالت روستا حفظ شود تا بافت زندگی تغییر نکند و زندگی روستایی شهری نشود.

گردشگری و فرهنگ روستا

ما در روستاها با یک  چالش بزرگ روبرو هستیم برای انتخاب این روستاها فاکتورها و عواملی را در نظر میگرفتیم  به این صورت بود که زندگی روستایی در آنها جریان داشته باشد و کالبد روستا تا حد زیادی قابل خوانش باشد؛ اما در این سالها هر چقدر که می‌گذرد از تعداد این روستاها کاسته شده؛ به دلیل تغییر و تحولات دهه‌های اخیر که میزان کوچ زیاد از روستاها به شهرها رخ داده و تعداد روستاهای اندکی باقی مانده‌اند.

به وجود آمدن جاذبه‌های گردشگری در یک روستا، می‌تواند به لحاظ فرهنگی برای آن محیط آسیب‌زا باشد. به نحوی که زندگی روستایی در چنین شرایطی رنگ می‌بازد و روستاییان تنها از راه ارائه خدمات به گردشگران، امور خود را می‌گذرانند و تبدیل به سیستم خدمات دهنده به گردشگران می‌شوند. گردشگری می‌تواند به فرهنگ روستا آسیب بزند

تغییر زیست‌بوم،

«بوم» یکی از واژه‌هایی است که مباحث فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و از همه مهمتر مبحث مکانی و بعد مکان و زمان را هم در برمی‌گیرد. تهدیدها و فرصت‌هایی که ما در زندگی‌های شهری دچار آن هستیم این است که وابستگی به زیست‌بوم دست خوش تغییر قرار می‌گیرد. هر تغییری در سبک زندگی، تغییر در رفتارها را هم به وجود می‌آورد. روستاهای ما نیز امروزه به دو شکل بومی و غیربومی تبدیل شده است و این‌گونه تغییرات زیست بومی، بر رفتارها هم تأثیر می‌گذارد و به مرور، اصالت روستایی را از بین می‌برد و نوع نگاه به روستا هم دستخوش تغییر می‌شود

یکی دیگر از فرصت‌هایی که باید به آن توجه کرد این است که معماری بومی ما مبتنی بر شرایط بوده است. حال که تغییر در سبک زندگی در روستاها رخ داده است، باید ساختارهایی هم برای آن فراهم کرد.

ما برای ساختمانها در معماری سه مرتبه داریم؛

مرتبه اول، معماری با مفهوم «سرپناه» یعنی پایین‌ترین مرحله از یک بنا که فقط نیازهای اولیه و ضروری را تأمین می‌کند؛

مرتبه دوم «فناوری و ساختمان » که جدیدترین فن آوریها و دانش و محاسبات را در آن وارد می‌کنیم

مرتبه سوم «معماری» که در آن مؤلفه‌هایی را می‌بینیم که در واژه کمیت‌ها نمی‌گنجد و در آن کیفیت‌ها نقش بازی می‌کنند.

وقتی می‌خواهیم در معماری روستایی، به رفع نیازها و مؤلفه‌های روستا توجه کنیم؛ باید به این مؤلفه نیز توجه کنیم که ما در مرتبه معماری وارد می‌شویم و در این مرتبه باید دقت‌های بیشتری داشته باشیم شاید مهمترین بخشی که در روستاها اتفاق می افتد این است که ما از بیرون به درون روستا وارد می‌شویم و دخالت‌هایی در محیط روستایی انجام می‌دهیم و در قالب قوانین و ضوابط اعمام نظرهایی می‌کنیم که به نظر خودمان مطلوب است؛ در صورتی که نه تنها اینطور نیست بلکه داریم معضلات جدیدی برای آن ایجاد می‌کنیم. تغییر زیست‌بوم، اصالت روستایی را از بین می‌برد

گرچه نمی‌توان همه گردشگرانی را که به روستا‌ها وارد می‌شوند از یک فیلتر عبور داد، اما خطری که در کمین اکثر روستاهای ما وجود دارد، تقابل میان قدیم و جدید، میان ساده زیستن و زندگی‌های شهری و به قولی میان سنت و مدرنیته است. اگرچه برخی افراد روستاهای ما در قبال گردشگرانی که همه ساله از روستای آن‌ها بازدید می‌کنند، سود کم یا زیادی نصیبشان می‌شود و شاید برخی از همین طریق امرار معاش می‌کنند،

اما این نکته را باید در نظر گرفت که ورود افراد با سلایق گوناگون از قسمت‌های مختلف ایران و جهان، چه پیامدهایی برای فرهنگ و باورهای افراد تاثیر پذیر روستا‌ها که عموما قشر جوان هستند، دارد. امید است تعدادی از گام‌های برداشته شده در جهت جذب گردشگران برای روستا‌ها و کسب درآمد روستاییان، در جهت بالابردن تاثیر پذیری مثبت افراد باشد، تا نه تنها بر سرمایه‌های مادی بلکه به سرمایه‌های فرهنگی-معنوی افراد نیز افزوده شود.

نغمه صاحبی دکترا  تخصصی جغرافیا برنامه ریزی روستایی  واحد رشت ،دانشگاه آزاد اسلامی ،رشت ،ایران

پایگاه خبری میرزا کوچک نیوز: انتشار مطالب خبری و یادداشت های دریافتی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای منتشر می‌شود.